Nos presenta interlingua
Per Ferenc Jeszensky
Iste articulo del prof. Ferenc Jeszensky presenta Interlingua per le medio de un ample analyse del situation linguistic in le mundo occidental, como e proque le linguas plus influente del cultura international acquireva lor forma actual. Depost haber describite le solutiones inadequate del linguas construite, ille presenta le principios de Interlingua.
Contento: Le via del lingua latin. Le via del linguas construite. Interlingua, le latino moderne.
(Ab le latino classic usque al latino "implicite")
Le linguas indoeuropee. Le linguas del mundo pertine a varie familias. Illos que pertine al mesme familia ha un origine commun.
Un del familias de linguas es le indoeuropee a cuje brancas le plus importante pertine le linguas indoiranian, grec, italic, celtic, germanic, baltic e slave. Lor lingua ancestre era parlate verisimilemente aliquando al fin del tertie millennio a.Chr. alicubi in Europa Central.
Le linguas parlate in le Europa hodierne es salvo alicun exceptiones indoeuropees.
Le grecos. Le grecos veniva ab le nord, habitava primo le parte del sud del Peninsula Balkanic e le insulas circumjacente e fundava postea colonias in varie locos del costas del Mediterraneo. In le principio lor cultura non multo differeva ab le del altere populos indoeuropee ma in le sexte seculo a.Chr. un cambiamento rapide comenciava. Un cultura toto novelle se produceva, le cultura classic grec, parlar super que es quasi superflue post que illo es ben cognoscite per tote le mundo.
In ille tempore le grecos viveva (dunque lor cultura classic floreva) intra le quadros non de un stato unitari ma de statos urbes independente. Solmente in le quarte seculo a.Chr. se formava un stato unitari grec, le imperio de Alexandro le Grande que comprehendeva ultra le territorios habitate ab longe per le grecos anque Asia Minor e Egypto (pro un brevissime tempore mesmo Persia e un parte de India). Ma post le morte de su fundator (323 a.Chr.) illo se decomponeva in quattro regnos independente.
Le interprisa de Alexandro totevia non dispareva sin lassar ulle tracia. In le territorio del statos successor de su imperio, in despecto del cessation del unitate politic, le unitate cultural non cessava. Al contrario, un stadio novelle del cultura grec se evolveva: le hellenistic, que se inricchiva de elementos del culturas minorasiatic e egyptian.
Le lingua del grecos. In le tempores le plus ancian super que nos ha ancora cognoscentias le varie tribos grec parlava non un lingua unitari ma varie dialectos de un lingua.De illos le iono-attic perveniva al significantia le major proque illo deveniva le idioma del cultura classic: ab illo se formava le greco classic. Ma in le periodo hellenistic isto era supplantate per le greco "koinê" (i.e. commun) que alligava le varie dialectos grec basante se totevia supra toto super le attic.
Roma. Iste urbe (fundate secundo le tradition in 735 a.Chr.) in le principio era parvissime. Ma a causa del genialitate politic e militar de su cives illo pauco a pauco deveniva le centro del imperio le plus importante del historia human cuje hereditage es determinante usque a hodie.
Le imperio roman attingeva su extension le major sub le domination de Trajano (98 – 117). Illo era in fundo un imperio circummarin. Su territorio circumfereva duo mares: le Mediterraneo e le Mar Nigre. A illo pertineva Europa verso le west ab le Rheno – e mesmo quasi tote le insula de Grande Britannia – e verso le sud ab le Danubio e, in plus, le Rumania hodierne e le costa del nord del Mar Nigre, Asia verso le west ab Persia e verso le nord ab le Peninsula Arabic, in Africa Egypto e tote le costa del nord del continente.
Le diminution del territorio del imperio ab le secunde seculo resultava supra toto del attaccos repetite del barbare tribos germanic.
Le lingua de Roma era le latino pertinente al branca italic del linguas indoeuropee. Su version classic (in que le grande obras del litteratura latin era scribite e a que le homine hodierne de erudition general audiente le parola "latino" pensa) se consolidava circa le prime seculo a.Chr. ma in le seculos subsequente le latino vulgar (parlate per le plebe) obteneva un peso de plus in plus grande.
Roma e le mundo hellenistic. Durante su expansion Roma subjugeva militar- e politicamente le mundo hellenistic. Ma isto, in vice, lo conquireva culturalmente. Le cultura hellenistic deveniva pauco a pauco le de tote le imperio. Talmente se formava intra le quadros del imperio roman un cultura specific: le cultura antique.
Sub le influentia del cultura hellenistic le lingua latin adoptava multe vocabulos ab le greco assi que isto deveniva le fonte le plus importante del vocabulario foranee incorporate in le latino. (Il es typic que ex le tres vocabulos del nomine del mantenitor le plus importante del lingua latin in le epochas sequente, le ecclesia catholic roman – in latino: Ecclesia Catholica Romana – duo – a saper "ecclesia" e "catholica" – es de origine grec.)
Le situation lingual del imperio. Le lingua official del imperio era le latino, in su parte oriental le greco subsisteva como secunde lingua official. Ma durante que in le Occidente le latino devorava tote le altere linguas anque in le uso quotidian (un sol poteva resister usque al presente in su fortia absorptive: le basco) – iste processo es nominate le del romanisation – in le Oriente il habeva plur linguas que le greco non poteva supplantar. De illos le plus importantes pertineva al familia de linguas semitic.
Le judeos constitueva un parve populo in le imperio. Ma lor religion les dava un significantia particular. Illo era characterisate per le pur monotheismo, un phenomeno singular non solo inter lor vicinos ma anque inter tote le populos vivente intra le quadros del imperio roman. Le lingua sacral del judeos era le hebreo ma quotidianmente illes parlava le arameo, ambe del quales era un lingua semitic.
Le christianismo. Le religion del judeos era un ethnic ma un novelle religion nascite ex illo, le christianismo, habeva pretentiones universal. Ab le prime seculo illo continuava expander se in tote le imperio e durante a pena plus de duo seculos illo deveniva su religion le major, e, finalmente, al comenciamento del quarte seculo illo deveniva mesmo su religion de stato.
Iste expansion non era sin effecto al christianismo mesme. Como le nove religion del civilisation antique illo tosto se inricchiva del cultura hellenistic e post haber devenite religion de stato illo incorporava anque le idea imperial roman.
E le situation lingual del parte oriental del imperio e le destino futur del christianismo es characterisate excellentemente per le parolas sequente del Biblia: "Pilato scribeva anque un titulo e faceva poner lo super le cruce. Il era scribite: Jesus le Nazareno, le rege del judeos... E il era scribite in hebreo, in latino, in greco." (Johannes 19, 19-20)
Ben que le christianismo habeva nascite in le ambiente de gente semitophone, illo comenciava diffunder se non in le lingua del prime congregationes christian, le arameo, ma per medio del greco. Durante que pauco a pauco le latino obteneva un rolo de plus in plus importante in le ecclesia – le organisation religiose del christianismo – e su importantia al fin superava mesmo le del greco, le linguas semitic tosto dispareva ex su vita (illos subsisteva al plus como linguas de varie communitates heretic). Talmente le linguas semitic nunquam perveniva a jocar alicun rolo in le imperio ultra le limites de lor proprie gruppos ethnic.
Le circumstantia que le christianismo deveniva le religion official del imperio produceva naturalmente un connexion stricte inter le stato e le ecclesia ma illo non significava que le duo se haberea fundite. Le ecclesia – ben que le influentia del capite del imperio, le imperator, era importante in illo – preservava su organisation independente; le stato, in vice, – ben que su ordine e vita grandemente reflecteva le punctos de vista religiose – non deveniva theocratic (in un stato theocratic le clero possede le potentia politic) ma preservava su charcater in fundo laic.
Le scission del imperio. Le epocha del imperio roman christian unitari era brevissime. Al fin del quarte seculo illo se scindeva in duo partes: le imperio roman occidental e oriental.
Le lingua del imperio occidental era univocamente le latino, in le oriental le greco deveniva de plus in plus consuete anque in le uso official e finalmente toto supplantava le latino. Del resto, post le scission ambe partes se nominava imperio roman, lor soveranos imperator roman e lor populationes romanos. (Un curiositate interessante: le parlatores del greco moderne appellava lor lingua mesmo al comenciamento del dece-none seculo "lingua romaic".)
Le scission politic e lingual del imperio resultava in que anque le ecclesia se scindeva in un ecclesia occidental o latin e in un oriental o grec.
In le principio il pareva como si le parte oriental habeva essite le plus importante ma plus tarde il deveniva clar que comparate a le del occidental su signification era de rango secundari.
Le cambiamento del cultura. Le fin del cultura antique e le nascentia de su successor, le cultura europee era connectite con duo processos le quales al mesme tempore portava con se anque un translation geographic.
Le un era le avantiamento del islam. Iste potente movimento religiose e politic se mitteva in motion in Arabia e ab le septime seculo separava – salvo alicun rar vestigios – le populos semitophone – insimul con le territorios asiatic e african – e ab le christianismo e ab le traditiones politic del cultura antique. Le cultura moslem – cuje lingua es le arabe, un lingua semitic – es anque al presente de grande significantia.
Le altere era le christianisation del populos barbare del nord. Isto era realisate in parte per le ecclesia occidental, in parte per le oriental. Per isto ille populos deveniva non solo christian ma anque le heredes del cultura antique durante que illos non omitteva inricchir ille hereditage per lor valores proprie. Ex iste interaction nasceva le nove cultura europee cuje zona de diffusion coincideva exactemente con lo que es geographicamente Europa. – Il es un circumstantia interessante que le cultura antique – como nos lo ha observate – era un circummarin separate per frontieras continental ab le mundos estranie, le europee es un continental que le mar separa ab istos.
Ma le nascentia del nove cultura non era un processo simple e – como tote le nascentias – sin suffrentias. In le sequentes nos debera occupar nos un pauco plus detaliatemente con illo.
Ante toto nos debe observar que lo determinante in le processo del christianisation del Nord e del formation del nove cultura era lo que era exequite per le ecclesia occidental e lo que occurreva sub su egide. Pro isto nos nos occupara primo del eventos que habeva loco in le Occidente e solo postea dirige nostre reguardo verso le Oriente.
Le conquestas germanic. Le barbare tribos germanic vivente trans le frontieras del imperios roman se mitteva in marcha in le directiones del west e del sud. Lor attaccos repetite sigillava le destino del imperio occidental. Al fin del quinte seculo le conquisitores invadente disorganisava su ordine politic e in su territorio fundava regnos independente. In illos le strato regente era germanic ma le majoritate del population consisteva del plebe latinophone. Totevia, in despecto del cessation del previe ordine politic on non poteva parlar de un disorganisation total del societate proque le ecclesia garantiva su unitate al minus religiose e in general cultural. In plus, le ecclesia poteva non solo mantener ma mesmo augmentar su autoritate proque le conquisitores germanic tosto o tarde adhereva a illo. Postea le christianismo non se limitava al germanicos immigrante in le territorio del ancian imperio ma se extendeva anque a ille germanicos qui habitava trans le frontieras de un vice – in general con le appoio efficace del regentes germanic ja christian.
Le restauration del imperio occidental e le christianisation final del Occidente. Le decomposition final del Occidente durava tres seculos. Al fin del octave seculo Carolo le Grande, rege del francos (un tribo germanic) univa sub su sceptro un grande parte de Europa. In 800 ille faceva le papa coronar le como imperator e per iste acto le restauration del imperio (nominate invariemente roman) era declarate. Ben que le jurisdiction de su successores non se extendeva realmente a tote le territorio de su dominio, le institution imperial totevia garantiva que le conscientia politic del Occidente, le "republica christian" restava vive usque al fin del medievo inter tote le populos pertinente al ecclesia latin.
Le situation lingual de Europa Occidental post su christianisation es characterisate supra toto per un duplicitate. Il ha un lingua alte: le latino, le lingua del ecclesia e del erudition e al mesme tempore le lingua connexive de tote le territorio, e il ha linguas basse parlate per le plebe.
Le linguas basse pote esser gruppate in tres classes.
1. Le linguas romanic evolveva ex le dialectos del latino vulgar. Le causa del dialectisation e le del formation de nove linguas era que post le decomposition del imperio occidental le communication inter le population simple del varie regiones quasi toto cessava e il es ben sapite que le isolation semper resulta in un divergentia lingual.
Le linguistica sole distinguer dece-un linguas romanic (le sardo, le italiano, le dalmatiano, le rumano, le rhetoromano, le francese, le provencial, le catalano, le espaniol, le galiciano e le portugese) le quales ha numerose dialectos. Le dalmatiano extingueva in le dece-none seculo, le alteres vive anque hodie. Ex illos – ab le un latere a causa de lor peso litterari, ab le altere latere in consequentia de lor diffusion e de lor rolo in le communication international – al presente le francese, le espaniol, le portugese e le italiano es particular-mente importante.
Il es a mentionar que le rumano – le lingua del descendentes de un population romanisate del parte del sud del Peninsula Balkanic – era parlate in le imperio oriental, pro isto su parlatores pertineva al ecclesia grec e tote lor evolution – e historic e lingual – differeva assatis ab le de tote le populos romanophone pertinente al ecclesia latin.
Pro demonstrar le divergentia del linguas romanic, nos examina un sol exemplo. Le vocabulo latin "audire" (= "audir") deveniva in le italiano "udire", in le espaniol "oir", in le portugese "ouvir", in le francese "ouïr".
Super le base de diverse tractos characteristic lor le linguas romanic pote esser classificate in tres modos. On pote distinguer linguas romanic
- 1. occidental (pyreneo-alpin) e oriental (apennino-balkanic),
- 2. mediterranee e continental,
- 3. intermedie e lateral.
Le francese es occidental, continental e intermedie; le espaniol es occidental, mediterranee e lateral; le portugese es occidental, mediterranee e lateral; le italiano es oriental, mediterranee e intermedie. (Le rumano es oriental, mediterranee e lateral.)
On vide immediatemente que le espaniol e le portugese pertine al mesme classe (le qual on sole nominar iberic) durante que le italiano e le francese pertine a classes diverse.
Pro dar un sol exemplo a cata tracto distinctive nos observa solmente que
1.1 in le linguas romanic occidental le plural del substantivos se termina in -s, in le orientales in general in -i, o -e. (Le prime proveni del accusativo, le secunde del nominativo latin) Assi in le francese "loups", "lunes" (= "lupos", "lunas"), in le espaniol "lobos", "lunas", ma in italiano "lupi", "lune";
1.2 in le mediterranees le vocales final del latino vulgar es conservate, in le continentales, in vice, illos dispareva o se reduceva. Assi nos ha (ab "lupo", "luna") in le italiano "lupo", "luna", in le espaniol "lobo", "luna", ma in le francese "loup", "lune";
1.3. in le intermedies le comparativo es construite per un descendente del adverbio latin "plus", in le laterales per un de le "magis". Assi in le italiano "più", in le francese "plus", ma in le espaniol "más".
In le formation del linguas romanic le varie substratos e superstratos lingual – i.e. ab le un latere le linguas super que le latino se installava, ab le altere latere illos cuje parlatores como conquisitores appropriava le latino – jocava rolos significante. P.e. nos observa que in le formation del francese le substrato gallic (celtic) e le superstrato franc (germanic) – le lingua mesme obteneva su nomine ab isto! – jocava equalmente rolos.
Le linguas romanic era parlate originalmente per homines vivente inter conditiones modestissime. Pro isto lor vocabulario multo se reduceva comparate a le del latino classic. Iste processo era promovite per que le lingua de erudition remaneva le latino, dunque il non mesmo habeva un exigentia al vocabulos del major nivello de erudition in le lingua del plebe.
2. Inter le linguas non romanic es a mentionar primo le germaniches proque le populos de lingua germanic restante extra le frontieras del ancian imperio o installante se in ille zonas marginal sue ubi le population latinophone dispareva (como supra toto ab le un latere inter le Danubio e le Alpes e in le region del Rheno, ab le altere latere in Grande Britannia) reteneva lor lingua. Ex illos proveni le hodierne linguas german, nederlandese e scandinave.
Le significantia del hodierne linguas celtic (irlandese, scotese, gallese, breton) non es troppo grande. Plus importante es le descendentes del retenite linguas baltic (letton, lituan) e slave (polonese, tchec, slovac, sloven, croate).
Al fin nos mentiona le alicun linguas finnougrian que anque hodie existe: le hungaro, le finnese, le estoniano.
Iste linguas non romanic – o plus tosto lor ancestres – in le epocha in question – similemente al romaniches – non era apte a exprimer contentos de un cultura plus alte.
3. In le dece-prime seculo le normannos de origine scandinave ma francophone conquireva le anglosaxones germanicophone (vivente in le partes central e del sud-est de Grande Britannia). Le resultato de iste evento era un mixtion lingual anglosaxone-francese ex que nasceva le lingua anglese. Iste lingua mixte – ab le puncto de vista linguistic de typo creol – occupa un loco special inter le linguas germanic e romanic.
Su vocabulario grandemente se romanisava assi que ab un puncto de vista lexic illo pote esser considerate como un lingua quasi romanic. Su grammatica, in vice, deveniva toto peculiar. Le accidentia se simplificava extrememente: un accidentia plus simple serea ja a pena apte al expression acceptabilemente concise del relationes grammatic le plus importante. Le loco del disparite formas synthetic era occupate per un systema ric de structuras analytic. Le grammatica del anglese es paradigmatic ab le puncto de vista que illo monstra, qual sorta de grammatica se produce in caso de un mixtion lingual germano-romanic.
Le diverse linguas del medieval Europa Occidental, naturalmente, influentiava le unes le alteres. Ante toto nos ha a mentionar que le latino de iste periodo ja non era le classic. Sub le influentia del linguas vulgar pauco a pauco se formava un nove version del latino: le medieval. Isto era apte a functionar como lingua alte e al mesme tempore connexive de su epocha.
Ma non solo le linguas vulgar influentiava le latino: anque isto los influentiava. Pauco a pauco un numero augmentante de vocabulos latin se incorporava in le linguas vulgar.
Un tertie typo de influentia era que le vocabulos comenciava migrar ex le un lingua vulgar in le altere.
Le evolution del linguas national. Parallelmente al ascension cultural del stratos social laic le plus alte le exigentia de poter exprimer contentos non solo quotidian in le linguas vulgar comenciava monstrar se.
Ab le initio del secunde millennio obras litterari in le linguas romanic – primo in le francese, postea in le provencial e in le dece-tertie-dece-quarte seculos anque in le italiano (que nos pensa a Boccaccio, a Petrarca e supra toto a Dante) comenciava apparer. Pauco a pauco le uso del linguas romanic deveniva consuete e le del latino desuete in le campos le plus vaste del vita. Iste processo conduceva a tal eventos que pro exemplo in 1539 le rege Francisco I de Francia (del resto, un del representantes le plus famose del fanatic intolerantia religiose) inaugurava le francese como le sol lingua official de su pais.
Obviemente, como le uso del linguas – nos pote ja dicer: national – romanic se expandeva, le inricchimento de lor vocabulario deveniva urgente. On satisfaceva iste exigentia per adoptar vocabulos ab le latino adaptante los al systema phonetic e morphologic del lingua national. Ma post que le methodos del linguistica historic era ancora incognoscite, iste adaptation succedeva solo partialmente: le vocabulos in question remaneva plus latinesc que illos haberea remanite si illos habeva pertinite continuemente al vocabulario del lingua in question.
Talmente le vocabulario del linguas romanic se scindeva in duo stratos ben distinguibile: le del original "vocabulos popular" e le del "vocabulos docte". Ecce un exemplo interessante. Le vocabulo latin "causa" significava equalmente "cosa" e "causa". In consequentia del cambiamento regular iste vocabulo appareva in le italiano e in le espaniol como "cosa", in le francese como "chose" ma in tote le tres linguas con le significato exclusive "cosa". Pro exprimer le notion "causa" in le epocha del inricchimento del lingua on introduceva in le italiano e in le espaniol le vocabulo docte "causa", in le francese le "cause".
Assi se developpava un processo relatinisante e al mesme tempore reconvergente del linguas romanic: le vocabulos del nivello cultural le major deveniva in illos latinesc e al mesme tempore quasi identic. Il es quasi incredibile que in le linguas romanic moderne – anque in le usantia quotidian – quante parolas docte – i.e. latinesc – se trova.
Le evolution del linguas vulgar non romanic era simile a le del romaniches. Anque illos incorporava multes ex ille vocabulos latin que istos incorporava.
Le formation del duo stratos in le vocabulario del linguas romanic disrumpeva le regular series derivative del vocabulario latin e transformava lor membros in vocabulos sin connexiones formal. (Il es obvie que in le linguas non romanic tal connexiones del toto non existeva.) Talmente – como nos ja mentionava – le verbo latin "audire" (= "audir") deveniva in le italiano le vocabulo popular "udire", in le espaniol "oir", in le portugese "ouvir", in le francese "ouïr". Le adjectivo latin "auditivus" (= "auditive"), un derivato regular de "audire", in vice, como vocabulo docte appare in italiano, in le espaniol e in le portugese como "auditivo", in le francese como "auditif". Hic nos non pote discoperir ulle connexion regular. E quanto al anglese, in illo contra le verbo germanic "to hear" on trova le adjectivo latinesc "auditive". (Iste exemplo demonstra, del resto, non solo le disruption de un serie derivative regular ma anque le relatinisation e reconvergentia del linguas romanic e, in plus, le latinisation de un lingua non romanic e su convergentia con le romaniches.)
Le evolution oriental. In le Oriente le cosas procedeva alteremente que in le Occidente. Le imperio oriental (le qual secundo le nomine previe de su capital, Constantinopole: Byzantio, on sole appellar anque le imperio byzantin) subsisteva durante tote le medievo e guardava le lingua grec e le traditiones roman. Ma a ille populos que prendeva ab Byzantio le chistianismo e insimul con illo le cultura hellenistic e le idea imperial roman que illo habeva incorporate, le lingua del ecclesia deveniva non le greco ma le si-nominate slavo ecclesiastic.
Isto non del toto es surprendente proque le populos christianisate per Byzantio era quasi totalmente slaves: le macedonios, le bulgaros, le serbos e supra toto le russos. Non era slave le ja mentionate rumanos e le albaneses. (Le ancestres de istos era verisimilemente le karpos que viveva in le hodierne Rumania e parlava un lingua pertinente al branca thrace del familia de linguas indoeuropee. Postquam le romanos habeva occupate lor territorio, le lingua karpe incorporava numerose parolas latin. Quando le germanos expelleva le romanos ex iste area, le karpos escappava in le Peninsula Balkanic e post un longe migration occupava – sub un nomine cambiate – lor patria hodierne.)
Le fin del imperio oriental habeva loco in 1453 quando le turcos moslem – un populo asiatic – occupava Constantinopole. Tote le Peninsula Balkanic perveniva sub lor domination. Ex le populos pertinente al ecclesia oriental solmente le russos remaneva independente ma anque illes suffreva multo a causa del attaccos de un populo extraeuropee: le mongol.
Le evo moderne comenciava in circa 1500 in Europa Occidental. Le Renascentia, le Reformation, le initio de un scientia in un senso toto novelle, un cambiamento radical del technica, le reinfortiamento del burgesia, le consolidation del statos national, le interprisas colonisative es alicunes del characteristicas del nove tempores.