Péter Kovács, Hungaria.
Discurso al 17-me Conferentia International de Interlingua.
Åsa, Svedia, jovedi le 21 de julio 2005, 15:55 horas.

1. Introduction

Estimate auditorio, car publico!

“Qui possede le Europa Central, illo possede tote le Europa economicamente e culturalmente.” Ben que multes vole tractar le concepto “Europa Central” pro le Europa de West, si alicuno ben observa le cosa visualmente per mappas, etc. comprendera, que il es evidente: Paris non es le Europa Central, Bruxelles non es le Europa Central, illos es le West de Europa, illos sta al margine de Europa, non in le centro. Le centro de Europa es geographicamente le Bassino Carpatian, que nunc es loco pro plure statos, ma olim iste unitate geographic esseva un stato, le assi nominate “Hungaria Historic” o “Hungaria Grande”. Iste stato a causa de lo que illo esseva identic con le unitate geographic central de Europa olim esseva un stato prospere, mesmo determinante culturalmente e economicamente pro le tote Europa, specialmente durante le rege Matthias e le monarchas de Transsilvania (p. ex. le Báthoris, Rákóczis, etc.). Si on observa un ovo, illo ha un corde o un jalne, que es le centro de tote le ovo e que determina le character del tote ovo. Non le blanco o le pelle determina le character del ovo, non illo porta le possibilitate del vita in se (pro haber un galletto), ma le medio del ovo.

a) Inventiones, inventores hungare, famose hungaros.

Iste territorio central de Europa, le Hungaria Historic dava multe inventiones, inventores e Nobel-premiatos pro Europa e pro le mundo anque in le 19ne e in le 20me seculo. Io poterea comenciar lor presentation con cosas plus anterior, ma io nunc comencia con le anno 1433 quando esseva le prime vice mentionate un invention hungare; le possibilitate de averter le prime axe del carro de quatro rotas per medio de tenon.

Un invention hungare esseva p. ex. le cochi, i. e. le carro de Kocs. Kocs es un micre village hungare, situante al strata principal inter Buda e Vienna (Buda esseva le centro regal hungare, nunc illo es un parte de Budapest). Le invention se creava in le 1400s per maestros local, mentionate le prime vice in scripto in 1518. Illo esseva le plus confortabile vehiculo pro transportar personas in ille tempore, e su versiones plus disveloppate dava postea le forma del prime automobiles.

Farkas Kempelen ha ultrapassate su proprie epocha! Ille presentava su invention in le corte regal de Vienna in 1769: “le turco jocante al chacos” (machina jocante chacos). Post quando ille ha studiate le mechanismo del parlar human, ille ha create un machina parlante, registrante e imitante le parlar human. Ille ha create le turbina de vapor, le machina a scriber (dactylographo) pro cecos, le elevator pro le gentes in le palatio Schönbrunn; le pumpas autoregulante pro le fontanas de Schönbrunn.

Ányos Jedlik ha construite le prime electromotor in le mundo in 1828, 18 annos ante Siemens. Ille ha inventate le dynamo in 1861. Ille non ha requirite patente a su inventiones, pro isto iste duo cosas es ascribite a Siemens, qui los ha inventate multo plus tarde que Jedlik.

Ferenc Liszt es un del plus famose compositores hungare. Ille ha mesmo sonate le piano eminentemente, non solmente componite obras a illo.

János Irinyi ha inventate le flammifero in 1836.

Ignác Semmelweis ha discoperite le causa del febre puerperal in le qual moriva multe bebes neonate e lor matres: iste causa esseva le infection! Ille ha recognoscite le prime vice, que per consequentia un disinfection per aqua chlorate pote stoppar le decesso. Pro isto ille es appellate “le salvator del matres”.

Tivadar Puskás habeva le idea del central telephonic. Ille lo ha construite in Boston in 1878, postea anque in Paris e Budapest. Per le telephono de Bell le conversation esseva possibile solmente inter duo homines, duo lateres; ma le systema de Puskás, le commutation central offereva le possibilitate conversar per qualcuno altere secundo desiro. Su altere invention, le telephonographo o le jornal parlante esseva de facto “radio via cablo”. Emissiones de novas, e de musica classic (concertos in tempore real) occurreva assi in Budapest via apparatos telephonic in 1893, vinti annos ante le invention del radio con receptores de testa.

Le inventiones de János Csonka es le carburator (disveloppate insimul con Donát Bánki) del anno 1893, le automatic ignition tubic (pro motores de gas e petrol), le motor de gas, le tricyclo motoric (pro curreros), le auto per motor de gasolina. Ille se considera como le creator del industria automobile hungare.

Miksa Déri ha inventate le motor de repulsion (pro elevatores). Le transformator (un construction dividente le energia per currente electric cambiante) es un commun invention per ille e per Otto Titusz Bláthy (qui ha inventate le contator Watt).

Al fin del 19ne seculo le ingenieros del fabrica Ganz (fundate per Ábrahám Ganz) ha presentate multe inventiones; i. a. in le construction del rota ferroviari. Kálmán Kandó es reguardate como le pionero del electrification de ferrovia e ha disveloppate le phase-cambiante locomotiva electric. Secundo iste su invention se construeva non solmente le linea ferroviari hungare inter Budapest-Hegyeshalom-Vienna in 1929, ma anque le electric lineas ferroviari de Italia Superior.

Béla Bartók es un del compositores le plus significante del 20me seculo. Su mundo musical es unic e individual, p. ex. sur le terreno del harmonisation. Anque le melodias presentate per ille differe de illos de altere compositores contemporanee. De facto non omne su melodias, themas musical son su proprie inventiones. Sovente ille presenta melodias folkloristic hungare e romanian como themas principal. Illos es vermente melodias folkloristic, assi illos differe del Dansas hungare de Johannes Brahms, o del obras de Ferenc Liszt, cuje melodias non son folkloristic. Le melodias popular de Béla Bartók se origina de su proprie collectiones rural; ille ha notate le melodias per scripto o registrate per phonographo. Le mesme activitate habeva Zoltán Kodály, un altere compositor hungare, qui ha disveloppate su proprie methodo in le inseniamento musical de infantes, que es famose e applicate in tote le mundo, anque in Japon. Nonobstante le collection de cantos folkloristic per le phonographo de Edison pro le musicologia esseva facite le prime vice in 1895 in Hungaria per un musicologo hungare, Béla Vikár.

Oszkár Asbóth ha construite le prime helicoptero ben a conducer (anque horizontalmente), que se ha levate in le aere in 1928 de un fixe loco, a direction vertical e ad un grande altitude.

Albert Szent-Györgyi ha discoperite le acido ascorbic o alteremente nominate le vitamina C e extrahite illo ex le paprika hungare. Inter alteres anque pro isto ille ha obtenite premio Nobel in 1937.

László József Bíró presentava su invention in 1943: le penna a sphera o alteremente nominate le bolligrapho. Ille ha plus que trenta internationalmente recognoscite inventiones, inter illos le automatic cambiator de velocitate, e un ancian machina de lavar per vapor.

Péter Károly Goldmark ha presentate circa 1940 le prime usabile version del television in colores; postea in 1948 ille ha disveloppate le si nominate disco de grammophono LP (long playing).

Erno Rubik es le inventor del famose joco de patientia ex le anno 1975, le cubo de Rubik.

Le lista naturalmente es incomplete, pro exemplo le multe Nobel-premiatos hungare non esseva mentionate nunc.

Le situation geographic de Hungaria determinava iste territorio a esser un significante regno central de Europa, determinante anque economicamente, mesmo mentalmente (como vos pote verificar isto secundo le recentemente presentate inventores e inventiones hungare) e naturalmente isto non esseva e non es le interesse de altere imperios, paises e gruppos de interesse in Europa. Isto anque non esseva le interesse del Habsburges, qual dynastia dava a nos multe reges durante longe seculos, e le quales creava e regeva le “imperio Habsburg”, o postea nominate le “Monarchia Austriac-hungare” (inclusive anque Bohemia). Ben que le plus grande parte homogenee del monarchia esseva Hungaria, on usa le expression “austriac-hungare” fallacemente, proque in iste imperio le populo hungare esseva in un stato opprimite viste le derectos national, economic e militar (quasi toto occurreva per Vienna in le terrenos economic e militar. Le germano e le latino esseva le linguas official exclusive usque a 1844, quando le lingua hungare obteneva plus derectos in le uso official public).

2. Le tractato de pace in le palatio Trianon in 1920, in le quadro del tractatos de pace Versailles-Paris post le prime guerra mundial

E le fortias vincite in le prime guerra mundial anque non habeva le interesse haber Hungaria como un forte stato (forte p. ex. economicamente) in le corde de Europa, que haberea potite esser mesmo periculose pro illos, pro lor domination (forsan proque Hungaria alora esseva ancora un regno); pro isto illos ha - como un collaboration international - anteriormente initiate un colpo communista in 1919 in le pais, postea dividite, dismembrate le grande Hungaria Historic a micre partes secundo le decision in le urbe Versailles presso Paris in le palatio Petit Trianon le 4 de junio 1920, lo que faceva possibile crear inter alteres duo nove statos slave: Czechoslovakia e Yugoslavia – paises nunquam existente antea e non plus existente nunc -, ma que al mesme tempore faceva Hungaria perder 71 pro centos de su territorio, possedite durante mille annos antea. Vos pote vider le exacte datos sur le projector e vos pote constatar, que le perditas, le proportion del perdita esseva enorme. Le representation de Hungaria non esseva, non poteva esser politicamente adequate durante le decision in le palatio.

Hungaria ha perdite le duo tertio, i.e. 60 pro centos de su habitantes-citatanos. Del plus que 13 milliones homines adjungite al nove statos quasi 30 pro centos, i. e. plus que tres milliones esseva hungaros, hungarophonos. 

On poterea supponer secundo isto, que le decision in Trianon habeva primarimente causas ethnic, totevia on non respectava le proportion ethnic in le territorios prendite de Hungaria, quando on determinava le frontieras de Hungaria de nunc, p. ex. le hungaros vive in un bloco continue in Slovachia del Sud usque le die hodierne, justo assi, como in le Serbia del Nord. Malgrado le factos ethnic le partition del Hungaria Grande habeva primarimente causas economic pro impedir que Hungaria remane o deveni un forte stato in le medio de Europa. On debe vider, que in Transsilvania (i. e. le parte oriental de Hungaria Historic, nunc illo es le parte occidental de Romania) e in le Nord de Hungaria Historic (nunc Slovachia) il ha e habeva mesmo auro. Le plus multe urbes, citates economicamente, industrialmente prosperante, ben fungente esseva donate al altere statos, remaneva de facto quasi solmente Gyor (Nord-West Hungaria) e Budapest. Miskolc al Nord-Est poterea esser anque un citate industrial prospere, ma a causa de lo que ora Kassa pertine a Slovachia (i.e. Košice in le slovaco) le axe industrial Miskolc-Kassa esseva annihilate (forsan illo essera revivificate nunc pois que Slovakia e Hungaria ambes es membros del Union Europee). Le ferrovias hungare subito non conduceva a ulle direction post le verification del tractato in Trianon (i. e. 1921), nam illos esseva construite pro le Grande Hungaria. Le minas principal esseva prendite, etc.

Le mutilation del pais esseva naturalmente un grandissime choc in omne respectos (anque economicamente); ma non solmente pro nos, ma etiam pro le altere nationes in le territorio. Nulle statos, nationes esseva tanto punite post le prime guerra mundial, como le hungare; (p. ex. le perditas territorial de Bulgaria esseva 8 % durante que illos de Hungaria esseva 71 %), le cosa semblava assi, como si Hungaria haberea essite le peccator principal del tote le prime guerra mundial. Le scopo del tractatos de pace circum Paris esseva univocamente non punir le altere perdentes del prime guerra ante omnes adequatemente, ma primarimente annihilar le Grande Hungaria pro impedir lo que illo sia un imperio central e forte de Europa. Como prova de isto on pote vider, que il habeva territorios hungare adjungite mesmo ad Austria, que esseva nostre alliato in le prime grande guerra. 

Durante le secunde guerra mundial alicun territorios esseva reganiate pro Hungaria, ma post illo le frontieras determinate in 1920 deveniva valide de novo.

3. Le revolution e lucta pro independentia in 1956

Le mesme interesse, i. e. impedir le progresso de Hungaria habeva anque le imperio sovietic, que regnava super nos desde 1947 officialmente usque 1990, le prime electiones libere, ma in le veritate usque le 19 de junio 1991, quando le ultime soldato sovietic quitava nostre pais. Dunque Hungaria esseva alora un pais satellite (ma formalmente independente) del Union Sovietic. Ma intertanto occurreva le revolution hungare e lucta pro independentia in 1956, quando le stalinismo esseva devenite bastante e non plus tolerabile pro le homines, nam illes non voleva socialismo, communismo, ma libertate. Un grande voluntate commun e unite esseva remarcabile alora inter le hungaros; un belle exemplo super le collaboration, super le commun interesses, commun pensatas, commun scopos. Le hungaros monstrava, que illes vole democratia, pluralismo, non dictatura e vole esser independente, ma al mesme tempore pertiner al plus evolvite parte de Europa. Ma le truppas sovietic occupava le pais militarmente pro assi abatter le revolution e assecurar plus le communismo in le pais usque le cambio in 1990. On executava le chef, le conductor del revolution, le prime ministro Imre Nagy in 1958 e altere revolutionarios mesmo ancora in 1964. 

Iste revolution esseva le prime vulnere sur le grande urso sovietic, i. e. le mechanismo del communismo e creava un chance obliterar le communismo in le Europa Central e Oriental, si le revolution hungare habeva obtenite un adjuta del West de Europa o le Statos Unite. Ma un adjuta non ha arrivate, forsan pro que le West timeva de un possibilitate de un nove guerra mundial, o forsan pro que illo esseva occupate con le crise de petroleo in Suez.

4. Le situation politic e economic de Hungaria post le cambio del systema politic in 1989-1990.

Ha arrivate le tempore del fin del octantas quando a causa del glasnosty e perestroyka in le Union sovietic veniva cambios o revolutiones in le paises socialista de Europa con le resultato que le regimes socialista cessava exister in iste paises. Inter iste paises esseva etiam Hungaria, ubi on initiava negotiationes a tabula ronde inter le representantes del potentia politic communista de alora e le organisationes oppositional illegal in ille tempore. Assi le cambio del systema politic occurreva gratias a Deo sin sanguine in mi pais, ma isto habeva su precio. Le precio esseva, que non occurreva cambios fundamental; de facto le potentia economic remaneva secretemente anque de plus in le manos del ex-communistas, qui postea los ha vendite al estranieros, firmas europee o mesmo extra-europee.

Hungaria es le membro del O.T.A.N desde 1990. Omne le paises disveloppa, fortifica lor armeas, ma Hungaria es le pais, ubi le armea es totalmente annihilate; forsan vos ja sape le responsa: proque il non es le interesse de estranier fortias potential politic e economic haber Hungaria como un forte stato. On debe considerar, que le membrato de Hungaria in le OTAN es un confortabile solution pro le West: si alicun conflicto militar se creava inter Hungaria e alicun su pais vicin, ambes essente membros del OTAN, alora le OTAN secundo su regulas non esserea obligate intervenir pois que il se tractarea de un “conflicto interne”. 

In Hungaria es desde 1990 pluralismo. Non plus existe un sol partito exclusive, ma anque multissime micre partitos. Totevia on sovente dice, que isto es de facto dualismo, i. e. regno del duo partitos grande; del governante e del oppositional; e on non pote saper, esque iste duo partitos ha alicun concordantia secrete in le fundo e assi illos forsan servi - ben que in differente intensitates - le mesme interesses de un potentia invisibile, governante secretemente. Desde 1990, le prime electiones libere il ha duo fortias, le quales se cambia apparentemente systematicamente in le potentia politic in Hungaria: le latere dextere (o national, burgese, conservative) e le latere sinistre (i. e. le coalitiones socialista-liberal). 

Il es provate per un libro, que on fraudava durante le election national in 2002 pro haber le partito socialista in le potentia. (Le differentia inter le resultatos del duo grande partes concurrente esseva minimal.)

Un democratia es recognoscibile assi, que le representantes del diverse opiniones obtene le mesme publicitate pro recrutar personas, gruppos a lor lateres. Isto non esseva le caso durante le campania ante le election super le membrato de Hungaria in le UE: le anticampania non ha obtenite le mesme possibilitates a provar su puncto de vista e recrutar homines. 

Le votation in 2003 super isto occurreva non de un volition libere del citatanos, ma per fortia assi, que le limite del validitate del votation esseva facite tanto basse, que le votation sia in omne casos valide mesmo post un participation basse. Dunque nos es de novo un pais satellite de un altere union, non del sovietic; sin un proprie economia, industria, armea, agricultura, politica exterior, etc.; como multe vices nos esseva un tal durante le historia. On debe considerar, que le majoritate del electores-citatanos non mesmo vadeva a votar pro o contra le membrato de Hungaria in le UE, e le objectantes anque esseva significante, 16 pro centos. 

Ben que Polonia ha succedite acquirer un plus bon resultato durante le negotiationes con le Union Europee ante le adjunction del nove paises al UE in le defensa de su proprie interesses national, le governamento hungare de alora ha de facto vendite le terras cultivabile hungare assi, que nunc qualcunque estraniero pote comprar tal terras, haber proprie domos in le pais. Qui compra le terra, qui ha moneta; le hungaros non ha ulle privilegio in iste cosa. E le estranieros qui vole comprar terras cultivabile in Hungaria, naturalmente ha plus moneta. Si io ben sape, anque Danmark defende su proprie terras a cultivar a fin que illos remane un parte del possession national. On poterea creder, post quando Hungaria es le membro del UE desde le prime de maio 2004 que anque le hungaros ha chance cultivar lor proprie terras o comenciar qualcunque interprisa per le tenders del UE, ma le facto es que anque le UE da moneta a illes qui ha ja alicun base financiari pro comenciar. Pro isto il es difficile pro le hungaros obtener pecunia del UE e il es ver anque: recognoscer e practicar que on pote demandar moneta per tenders anque del Union Europee, non solmente del governamento hungare require un altere maniera de pensamento, al qual le hungaros ancora non es accostumate e non ancora ha experientias in isto.

Non solmente le economia, ma anque le medios imprimite national e regional, e le medios electric son in le manos de gruppos, que non representa le interesses national, assi le sentimento national e le informationes super le ver historia del nation es extirpate ex le hungaros al mesme maniera como illos esseva extirpate durante le communismo: per lavage del cerebro.

Forsan le effecto del medios electric de fundo antinational es anque lo que le homines generalmente non se occupa con le politica; illes es disillusionate. Multe homines (specialmente le plus vetules) senti nostalgia al communismo, ubi tote le homines esseva empleate; disoccupation non existeva. Nunc le standard del vita deveniva plus differentiate, que durante le socialismo; il ha homines sempre plus povre e homines sempre plus ric; ma un gruppo medial existe sempre minus. 

Durante que le governamento actual (socialista-liberal) menti un enorme progression in le pais e un grande recognition de Hungaria al estraniero, le debita public cresceva durante su regno e omne le significante e recognoscite organisationes, foros professional estranier criticava Hungaria pro su stato economic.

Ben que on pote comprar e vider in Hungaria qualcunque sorta de autos de typos occidental e japonese, le homines los comprava al major parte durante le ultime governamento burgese-conservative-national pro redemption; credente alora que illes pote pagar le redemptiones de mense a mense. Ma intertanto il habeva un cambio in le potentia politic e desde alora le stato del economia hungare se pejorava e sempre plus homines non pote pagar le redemptiones pro lor autos occidental o japonese.

In Hungaria le precio pro le benzina es le plus grande. Quicunque lo pote (p. ex. pro que ille / illa habita presso le frontiera) viagia al estraniero pro prender gasolina, proque in omne le paises vicin su precio es plus basse.

Ben que in le botecas on pote comprar le mesme productos, como al West de Europa, un comparation assere que il es plus bon mercato comprar mesmo nutrimentos al estraniero. Antea pro exemplo le slovenos soleva venir a nos pro facer compras e le germanos e austriacos pro reposar al laco Balaton, ma nunc le situation es opposite. Mesmo le costa croate es de plus bon mercato pro le hungaros nunc, que nostre proprie Balaton. 

Pro su bon capacitate geographic-economic Hungaria haberea un chance in le industria alimentari e in le agricultura, ma le industria alimentari esseva vendite al estranieros mesmo al initio del democratia post 1990, e le agricultura es monopolisate per le UE assi, que le alora actual governamento hungare non ha representate assatis fortemente le interesses hungare sur le terreno del agricultura e industria alimentari durante le negotiationes de adjunger nos al UE; pro isto nos pote comprar o debe importar legumines, carnes, fructos estranier (de qualitate plus basse, ma de plus bon mercato) in vice de merces hungare de melior qualitate e melior gusto (nam le numero del horas con lumine de sol es obviemente plus alte in Hungaria, que in le paises occidental o nordic de Europa). Illos ha plus alte precios, proque le governamento non adjuta le paisanos pro esser competitive con lor collegas in le plus vetule paises del UE. De facto le UE ha un monopolio in Hungaria super le agricultura e assi le agricultura hungare non ha le mesme chance in le UE (inclusive anque Hungaria), non es competitive con le agricultura francese, danese, etc. Nunc il ha superproduction in le cereales mesmo de bon qualitate in iste anno, le quales non pote esser immagazinate adequatemente, proque le immagazinages contine ancora le cereales del ultime anno non vendite e non comprate per le stato.

Forsan le tourismo poterea esser un branca productive e successose, prospere in Hungaria. Le Balaton, le laco le plus grande in Europa Central vos attende, e anque le capital bellissime Budapest e le steppas hungare in le parco national hungare Hortobágy al oriente. Le hungaros es multo hospital, le cocina hungare es unic e excellente, le paisage e le pueras es bellissime. Que vos veni a Hungaria! Vos essera benvenite!